Tónskáld í anda tímans

Eftir Jón Baldvin Hannibalsson

Fréttablaðið september 2008. Jón Baldvin skrifar um Atla Heimi Sveinsson sjötugan.

Leiðir okkar Atla Heimis lágu fyrst saman í landsprófi í Gaggó Vest haustið 1953. Hann var þá fimmtán vetra sveinn en bráðger, andlega og líkamlega.  Svo mjög að hann var þá þegar þjóðkunn persóna. Hann hafði samið lag við ljóð eftir Jóhannes úr Kötlum og lagið hafði verið spilað í ríkisútvarpinu fyrir fréttir. Rödd Péturs Péturssonar, þular, sagði djúpum rómi: Lagið er eftir Atla Heimi Sveinsson, tónskáld.

Þar með var Atli Heimir, í augum okkar bekkjarfélaganna, stiginn upp á Ólympstind þar sem fyrir voru höfuðsnillingar eins og Jón Leifs, Páll Ísólfsson og Sigvaldi Kaldalóns. Síðan er liðin meira en hálf öld. Á þeim tíma hefur Atli Heimir staðið við fyrirheit æskumannsins um það sem koma skyldi. Höfundarverk hans er svo mikið að vöxtum og fjölskrúðugt að furðu sætir.  Að baki býr skapandi hugur, óbilandi viljastyrkur og vinnugleði sem spyr ekki um umbun við verkalok.

Að loknu stúdentsprófi skildu leiðir með bekkjarfélögum. Atli Heimir hélt til tónlistarnáms til Kölnar þar sem hann nam ekki aðeins handverk tónskáldsins og hljómsveitarstjórans heldur gerðist handgenginn þýskum kúltúr.  Mínar leiðir lágu til Bretlandseyja og Skandinavíu. Það gátu liðið mörg ár milli þess að við hittumst. En það var ævinlega eins og við hefðum kvatt hvor annan í gær. Svona  reynast þau vináttubönd, sem menn bindast á unglingsárum. Uppeldi ólíkra menningarheima fær engu um það breytt.

Þetta var rúmum áratug eftir stríð. Þjóðverjar voru að skríða upp úr rústunum og að reyna að koma sálartötrinu í samt lag eftir að hafa tapað glórunni í sjálfstortímingaræði nazismans.  Stundum hef ég heyrt spurningar eins og þessar: Af hverju semur hann Atli ekki músík eins og Beethoven, Schubert og Schumann? Svarið er: Af því að hann er uppi á annarri öld: Öld öfga, ofbeldis og tortímingar. Schubert og Sveinsson eru ekki samtímamenn.

Hann er skapandi hugsuður undir aga tónlistarformsins og kemur til skila sálarháska og tilfinningaróti tvíræðrar tilveru, sem einkennist af ofsa og hraða en leitar engu að síður  hjálpræðis í hinu fagra og friðsæla

Músík Atla byggir að vísu á því besta sem þýsk músíkhefð býður upp á – og það er ekki smátt.  En hann er einskis manns attaníossi eða hermikráka. Hann er skapandi hugsuður undir aga tónlistarformsins og kemur til skila sálarháska og tilfinningaróti tvíræðrar tilveru, sem einkennist af ofsa og hraða en leitar engu að síður  hjálpræðis í hinu fagra og friðsæla. Atli Heimir er tónskáld “í anda tímans.”

Ég held að það sé nauðsynlegt að skilja þetta til þess að skilja Atla. Meistri hans, Günther Raphael, var gyðingur. Helförin var öllum í fersku minni. Menntaðasta þjóð Evrópu hafði hrokkið af hjörunum og hrasað út í botnlausa villimennsku. Stockhausen, hinn meistari Atla Heimis, skildi þetta aldarfar og túlkaði það.  Atli skildi það líka. Og funi og fjör æskumannsins bauð ekki upp á málamiðlanir. Náin kynni Atla Heimis af Pólverjanum Bodan Wodiczko, sem var lengi stjórnandi íslensku sinfóníusveitarinnar og kom henni á legg, bætti við nýrri vídd um lífsreynslu þeirrar kynslóðar sem  á undan okkar fór, og varð fórnarlamb hatursins.

Útkoman hjá Atla varð helst til mergjuð og stríð fyrir vanafasta góðborgara, íslenska, sem voru vanir að líta á músík sem huggun harmi gegn. Margir tóku Atla Heimi ekki í sátt fyrr en frægð hans barst að utan með tónskáldaverðlaunum Norðurlandaráðs árið 1976. Upp úr því fór hann að verða dús við sína elskulegu þjóð rétt eins og Halldór Laxnes að fengnum Nóbelsverðlaunum tveimur áratugum fyrr.

Höfundarverk Atla Heimis á meira en hálfri öld er ótrúlegt að vöxtum, inntaki og formi. Sex sinfóníur, fimm óperur, ballettóratórían Tíminn og vatnið við ljóðabálk Steins Steinars, tónlist fyrir leikhús, þ.m.t. fyrir söngleiki og balletta, sónötur, einleikir og tvíleikir, kammermúsík, tónlist fyrir ljóðasöng, allt frá epískum ljóðabálkum til hinnar lágværu vögguvísu, út í rapp og ról og búgívúggí. Ballettinn sem tónskáldið tileinkaði henni Bryndísi um daginn er t.d. þannig, að Helgi Tómasson ætti fullt í fangi með að færa hann upp með sínum úrvalsdönsurum úr öllum heimshornum, án þess að bæta við svo sem einni anacondaslöngu í corps de ballet.

Atli Heimir er alltaf að koma okkur á óvart. Hann býr til kliðmjúk lög við vögguvísur og barnagælur; hann syngur angurvær næturljóð, tregablandna mansöngva og hástemmda lofsöngva. Hann heillast af höfuðskáldum og ljær ljóðum þeirra vængi. Pablo Neruda, Steinn Steinarr, Einar Ben., Jónas Hallgrímsson, Heinesen, Fagraskógarskáldið og margir fleiri. Þessi hispurslausi heimsborgari hefur m.a.s. komið upp Fífilbrekkuhópi sem syngur Jónasi lof í höfuðborgum heimsins.

Verk Atla hljóma út um allar trissur: í tónleikahöllum og óperuhúsum, í leikhúsum, á ballettfjölum, í kirkjum og guðshúsum, í leikskólum og á torgum og gatnamótum. Atli Heimir hefur sama hátt á og gömlu meistararnir. Hann semur lög eftir pöntun, ýmist fyrir tónleikahús eða tónlistarflytjendur. Þetta handa Manuelu, hitt handa Áshildi. Það er gaman að fylgjast með því hversu greiðir gagnvegir liggja milli hins sjötuga framúrstefnumanns og okkar efnilegustu tónlistarflytjenda af yngstu kynslóð. Þar er ekkert kynslóðabil.

Við vinir Atla, sem höfum reynt að fylgjast með honum og ferli hans í rúmlega  hálfa öld, höfum svo sem flestir hverjir verið að bjástra við eitt og annað, hver eftir sínu upplagi og lundarfari. Sumir hafa reynt að stytta samferðarmönnum stundir á leiksviði eða reynt að skerpa skilning þeirra með tilskrifum. Aðrir hafa jafnvel reynt að breyta þjóðfélaginu til að gera það meira spennandi. Flest höfum við þóst hafa nóg fyrir stafni og þarflegt að iðja. Að lokum hljótum við að spyrja okkur sjálf, hvort eitthvað hafi þokast áleiðis eða hvort við erum öll að lokum til ónýtis dauð?

“Nú finnst mér það allt svo lítið og lágt sem lifað er fyrir og barist er móti”, eins og skáldjöfurinn Einar Ben. yrkir í Norðurljósum og Atli Heimir ljær vængi tónlistarinnar. Einhvern veginn segir mér svo hugur um að löngu eftir að verk okkar hinna eru gleymd og grafin, verði enn uppi fólk á Íslandi sem rýnir í aldarfar okkar tíma með því að hlusta á tónlist Atla Heimis.  Og tónlistarflytjendur og unnendur sem spreyta sig á að flytja verk hans eða njóta þeirra.